Onderzoek hogescholen naar soepele bedrijfsovername: 'Het is een langdurig proces'

Agrarische bedrijfsovername is een proces van jaren waarbij de ouders langzaam afstand nemen en de bedrijfsopvolger (m/v/x) in het bedrijf groeit. De nieuwe generatie ziet de maatschappij veranderen, heeft een nieuwe visie ontwikkeld tijdens de opleiding en wil omschakelen naar een andere bedrijfsvoering. Meestal gaat het goed, maar vaak kan het beter. Hbo-scholen gaan met partners werken aan de infrastructuur voor een opvolgingstraject dat prettig verloopt.

Publicatiedatum: 6-10-2020

Tekst: Ton van den Born

Foto: Ruud Ploeg
Familieportret ten tijde van het onderzoeksproject van Windesheim. V.l.n.r. Ine (zus), Ria en Ton (ouders), Auke en Ellen (vriendin)

“Mijn ouders zijn vorig jaar verhuisd van de boerderij,” vertelt Auke Spijkerman (30), “maar ze zijn er nog heel vaak. We hebben de taken verdeeld.”

Spijkerman zit sinds vijf jaar in maatschap met zijn ouders, in Wapserveen, Drenthe. Ze beheren met z’n drieën een biologisch melkveebedrijf - negentig melkkoeien en 45 stuks jongvee. “Zij wonen nu met uitzicht op de koeien, heel dichtbij. En ik woon met mijn vriendin op de boerderij.”

Ze hebben afspraken gemaakt over het werk en weten wat ze van elkaar kunnen verwachten, vertelt Spijkerman. “Op maandagochtend overleggen we altijd. Soms een kwartiertje, soms twee uur. Dan gaat het over dagelijkse werkzaamheden of bijvoorbeeld de financiering van de kapschuur.”

Biologisch boeren is voor Spijkerman vanzelfsprekend; zijn ouders zijn al in 1994 omgeschakeld. Toen zijn ouders die overstap maakten, was dat volgens hen nog best een gok. Spijkerman heeft er nu alle vertrouwen in dat het goed gaat. “Ik voorzie dat de markt voor biologisch wel gaat groeien.” Hij waardeert bovendien de afwisseling van werkzaamheden op een kleinschalig bedrijf.

Nieuw-Zeeland

Die werkzaamheden verschuiven heel geleidelijk. “Mijn vader (65) is gestopt met melken, dat doe ik nu helemaal. En mijn moeder wilde heel graag voor het jongvee blijven zorgen.”

Het is niet alleen een heel geleidelijk, maar ook een behoorlijk langdurig traject. Een tijd waarin Spijkerman na een opleiding bij Van Hall Larenstein en buitenlandervaring op een groot melkveebedrijf in Nieuw-Zeeland, nog steeds blijft leren. Bijvoorbeeld bij DLV en NAJK, in studieclubs met andere jonge boeren die in een overnametraject zitten. “Je ziet waar anderen tegenaan lopen en je leert van hun ervaringen.”

Bovendien nam hij deel in een project van Windesheim Hogeschool over agrarische bedrijfopvolging. Dat was een onderzoek waarbij het hele gezin werd betrokken. Hoe denken ze over de veranderingen? Spijkerman en zijn ouders leerden er hoe ze zich in de rol van de andere gezinsleden konden verplaatsen en hen ook de ruimte konden geven. Want zoals zijn moeder in een artikel in BNDR zei: “Vooral in de agrarische sector zijn de familie en het bedrijf heel nauw met elkaar verweven.”

Prettig traject

Dat is ook de achtergrond van het hbo-project over agrarische bedrijfsovername. Windesheim is daar opnieuw bij betrokken. Net als de groene hbo-scholen (HAS, VHL, Aeres en Inholland Delft), NHL Stenden en Hogeschool Utrecht. Bij deze ‘Expeditie Bedrijfsovername’ zijn het NAJK, groen mbo, Wageningen UR en verschillende adviesbureaus en agrarische bedrijven partners.

"Soms is er stress, spanning frustratie en in het ergste geval, stevige ruzie"

Centrale vraag is: hoe geef je het proces zo vorm dat het een prettig traject wordt? Bijvoorbeeld in het gesprek over de toekomstvisie van de overnemer. De bank is toch vooral in het financiële aspect geïnteresseerd, maar er zit veel meer aan vast. Emotioneel, relationeel, en de hele sociaaleconomische situatie. Kun je ook als ouders die het bedrijf uit handen geven, de zaak echt loslaten?

“Het begon met de constatering dat jonge boeren het niet makkelijk hadden”, zegt Ron Methorst, een van de trekkers van het project. Hij is lector bij Aeres Hogeschool Dronten. Bij Auke Spijkerman gaat het goed, maar vaak denken verschillende generaties anders over de toekomst. De jonge boeren voelen de druk van de familie, legt Methorst uit. Tegelijk zien ze dat de maatschappij verandert, ze hebben andere dingen gehoord in de opleiding en willen misschien omschakelen naar een andere bedrijfsvoering. Bovendien gaat het bij overnemen om veel geld, een grote investering.

“Vaak gaat het goed, maar heel vaak kan het beter”, zegt hij. Er is dan stress, spanning, frustratie en in het ergste geval, stevige ruzie. Soms worden in zo’n situatie mediators ingeschakeld om het familiegesprek te begeleiden. Ze helpen bijvoorbeeld jonge boeren om de plannen voor het bedrijf en de verwachtingen van de familie te formuleren.

Wat voor soort boer

De financiering van het project over bedrijfsovername komt uit het Jonge-Boerenfonds van het ministerie van Landbouw (per 1 januari 2020). Het doel van de onderzoeken is om een vernieuwde infrastructuur van advisering bij bedrijfsovernames te ontwerpen. De advisering moet breder worden en niet alleen over de financiële zaken gaan. Ze moet meer op kennis gebaseerd worden en er is meer ruimte nodig voor het gesprek over de bedrijfsstrategie. Over een paar jaar (2023) zullen dan van hieruit 80 procent van alle Nederlandse bedrijfsovernames begeleid worden.

"Onderwijs kan bijdragen door de aankomende boeren te stimuleren over het bedrijf na te denken"

Waarom wil je boer worden en wat voor soort boer wil je dan worden? Wat voor bedrijf wordt het en hoe zie je je toekomst voor je? Heb je nog broers en zussen die betrokken willen zijn bij het bedrijf en hoe praat je daarover? Ga je door op de lijn van je ouders of pas je de bedrijfsvoering aan? Dat soort vragen en nog veel meer. Want bedrijfsovername is een heel proces, ‘een expeditie’ met een start en een finish, zoals Methorst zegt. Met bagage en een meer of minder uitgestippelde route.

Voor de onderzoeken is Nederland verdeeld in vier regio’s, in overeenstemming met de landbouw daar. Er zijn verschillende deelonderzoeken, waarvan resultaten direct gebruikt worden in het onderwijs. Er wordt een game ontworpen waarin je de overname kunt spelen en er is bijvoorbeeld een onderzoek naar de sociaal-emotionele begeleiding bij familie-overnames (van Windesheim, VHL en Aeres).

Veel ruimte

“Mijn ouders geven me veel ruimte”, zegt Spijkerman. Toen hij terugkwam uit Nieuw-Zeeland waren ze klaar voor het proces van bedrijfsovername. Ze namen hem mee in het proces en zeiden: “Het zijn ook jouw beslissingen.”

Hij had een bedrijfsplan gemaakt tijdens de studie, met de stappen die hij in de jaren daarna met het bedrijf wilde zetten. “Als ze zich daar niet in hadden kunnen vinden, was het misschien wel moeizamer geworden. We hebben een maatschapcontract opgesteld, open en duidelijk. Er zijn natuurlijk weleens twijfels: moeten we dit of dat wel doen? Wel of geen zonnepanelen bijvoorbeeld, en wanneer dan? Maar daar hebben we het dan over. En we kunnen goed met elkaar samenwerken.”