Bart Götte: werken en leren gaan steeds meer in elkaar overvloeien

Tekst: Mirjam Kuggeleijn & Bart Götte
Foto: Shutterstock

“Omdat bij transities het toekomstbeeld nog ongewis is, is er weerstand tegen dit transitiedenken en vinden sommigen het lastig om in actie te komen. Maar afwachten is veel riskanter, de transitie is al begonnen en versnelt. Als je niet bijtijds anticipeert, mis je de boot.” 
Bart Götte is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam op de thema’s ‘Toekomst van transities & strategie’, ‘Toekomst van organiseren’, en de ‘Toekomst van werk’. Hij doet onderzoek naar hoe ontwikkelingen samenhangen en wat de implicaties daarvan zijn. Het gaat hierbij deels om robuuste voorspellingen, deels om voorzien, en deels om verzinnen. Bij fundamentele transities kan je weliswaar leren van het verleden, maar voor de toekomst zou ik er niet te veel op rekenen. Het wordt echt anders, uitdagend, en biedt enorme kansen. "In beweging komen, ontwikkelen, en investeren in schakelkracht zijn daarbij essentieel.

Strategische Groenpact sessie 13 oktober

Bart Götte verzorgde 13 oktober samen met Laura Roebroeck (versnellingsprogramma arbeidsmarkt) een lezing voor Groenpact over de toekomst van werk. Hierin schetste hij het beeld van alle ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. 
De zaal hing bijna twee uur lang geboeid aan zijn lippen en er was veel ruimte voor vragen. "Het is een tijd van nieuwe kansen maar ook van rouwverwerking: afscheid nemen van het oude. Voor het groene domein wellicht nog moeilijker dan voor andere sectoren. Groen heeft zo veel potentie, dat zien ook de partijen om de groene sector heen. Wacht niet, dan wordt je ingehaald door zij die wel al bezig zijn met de transities"

In alles klonk de urgentie door: het huidige systeem is eindig en hoe langer we wachten met anticiperen, hoe minder leertijd we hebben. Bart schetste in zijn presentatie onder meer hoe de werkenden die nu op de arbeidsmarkt komen denken en handelen. Wat is de verwachtte krimp en hoe gaat het met de verhouding zzp en loondienst? Veel zal afhangen van de verkiezingen op 22 november. Maar er was ook aandacht voor perspectief: hoe kunnen en moeten we anticiperen. 
Er werd na afloop nog lang nagepraat door de aanwezigen, een mooie mix van mensen uit onderwijs, overheid en bedrijfsleven. 
Download de presentatie van Bart Götte

Bart, wat is voor ons groene domein de grootste verandering die op ons af komt?

“Schaarste van grondstoffen, inclusief de werkende mens, de herverdeling van ruimte en de uitdagingen rondom de kwaliteit van bodem, water en lucht. We gaan van een economie die de ecologie exploiteert, naar een situatie waarin de ecologie de kaders stelt voor de economie. Nieuwe wetgeving en andere subsidiestromen geleiden het herstel en de bescherming van bodem, water en lucht. Nu hebben we in Nederland een probleem met te veel stikstof, maar grote uitdagingen door strengere normen rondom water- en luchtkwaliteit komen er aan. We lopen tegen onze grenzen aan, of zijn er eigenlijk al overheen. Het groene domein vormt daarbij een cruciale schakel; werk maken van een groene leefomgeving in steden om de hittestress te reduceren, de eiwittransitie, nieuwe benaderingen om gewassen weerbaar te maken, verzilting, herinrichting van het landschap. In de media wordt veel aandacht besteed aan de weerstand rondom deze veranderingen. Maar onderliggend zie je ook groeiende populariteit en herwaardering voor het groene domein als belangrijke pijler voor een toekomst om naar te verlangen. Benut die onderstroom, en versnel in de omschakeling.”

Zes knopen doorhakken voor een nieuwe visie op landbouw, voedsel en natuur

In het maatschappelijke debat over landbouw en natuur gaat het vaak over het halveren van de veestapel en of we de stikstofdoelen in 2030 of 2035 moeten halen. Maar zijn dit wel de goede vragen? Een groep Wageningse onderzoekers identificeerde 6 dilemma’s die medebepalend zijn voor de toekomst van de landbouw en natuur in Nederland. Het achterliggende rapport is 6 oktober 2023 verschenen. 

In het rapport ‘WUR-perspectieven op landbouw, voedsel en natuur’ pleiten de onderzoekers voor een visie op lange termijn, overigens zonder dat dit de uitvoering van noodzakelijk natuur- en milieubeleid vertraagt. Als ze uitzoomen zien ze een aantal ontwikkelingen: De wereldbevolking blijft de komende decennia verder groeien. We willen die miljarden mensen op een duurzame manier voeden. En Nederland is en blijft een van de vruchtbaarste landbouwgebieden ter wereld. Tegelijk lopen we in Nederland aan tegen de landbouwkundige, ecologische, economische en maatschappelijke grenzen van ons landbouwsysteem. Voor de landbouw ontbreekt een langetermijnperspectief.

De tijd van pappen en nathouden is voorbij, zegt bestuursvoorzitter Sjoukje Heimovaara van WUR in de inleiding van het rapport. ‘Het is tijd om keuzes te maken en een koers te kiezen. Die keuzes zijn echter niet simpel en niet eendimensionaal.’ De onderzoekers hebben een aantal studies en visies van Wageningse wetenschappers geanalyseerd en komen tot zes dilemma’s, ofwel zes wezenlijke kwesties die gepaard gaan met lastige keuzes.

Lees de zes dilemma's uit het rapport van Wageningen University

"De vooraanstaande positie van Nederland in de agri wereld komt onder druk te staan"

Daar zijn we toch al volop mee bezig?

Bart: “De verandering is wel ingezet, maar deze gaat nog niet snel genoeg. Van alle transities is de groene relatief traag op gang gekomen. Terwijl deze zich geconfronteerd ziet met de hoogste urgentie en versnelling in de afbouw van oude regelingen. We houden nog te veel vast aan onze oude manier van denken en handelen. Dat snap ik wel, want het is fantastisch wat we de afgelopen decennia hebben bereikt. Maar ik zou die trots op wat we hebben bereikt nu ook snel omzetten naar zin in veranderen, ontwikkelen en innoveren. We hebben helaas op onderdelen in het groene domein veel tijd en energie gestoken in het beschermen en behouden van het oude. De prijs die we daarvoor betalen in transities is leertijd. Dat is riskant want tijd heb je hard nodig en andere landen en sectoren zitten niet stil. De vooraanstaande positie van Nederland in de agri wereld komt onder druk te staan. Die positie moet je koesteren maar is niet vanzelfsprekend. ”

Hoe denk je dat het komt dat de groene transitie te langzaam gaat?

“Het klinkt misschien een beetje apart, maar ik denk dat juist de enorme professionalisering de transitie vertraagd. Het huidige systeem, de methoden en processen, en zelfs de normen en waarden in de sector zijn sterk geoptimaliseerd, effectief, en diep ingesleten. Maar de toekomst vraagt omschakeling naar een ander karrespoor. Een spoor waarvan de richting wel bekend is, maar het pad nog ingereden moet worden. Het vergt motivatie en moed om dan om te schakelen. Echter, als je dat niet doet en in het huidige karrespoor blijft zitten, kom je er achter dat je vast gaat lopen. Het kost steeds meer energie, steun valt weg, en op den duur zal je zien dat het huidige pad doodloopt. In die zin zijn de blokkades op de A12 van Extinction Rebellion, of het bericht dat 70% van de jongeren klimaatstress ervaart, ook een steun in de rug om de wissel om te gooien. "Je kan er wat van vinden, maar ze hebben wel de tijd aan hun kant.”

"Juist de enorme professionalisering van de agrifoodsector vertraagt de transitie"

Wat betekent de transitie voor de toekomst van werk?

“Niet alleen het groene domein ondergaat een transitie, maar ook de arbeidsmarkt. Deze transitie zien we al decennia aankomen maar voltrekt zich nu bijzonder snel. We komen uit een naoorlogse periode waarin er heel veel werkenden waren, en te weinig werk. Dat is nu anders. De angst voor werkloosheid is bij de generatie onder de veertig al vervangen door het besef van werkzekerheid. De grote ‘verkrapping’ van de Nederlandse arbeidsmarkt vindt echter tussen nu en 2030 plaats. Dat betekent dat werkenden daar heen stromen waar ze het meest van waarde kunnen zijn. En dat is maar goed ook. Flexibiliteit wordt een belangrijke lifeline voor het leven. We zullen als werkenden veel vaker in moeten stappen waar dat noodzakelijk is: mantelzorg, kinderopvang, collega’s die uitvallen. Zijn we daar klaar voor? Nee, absoluut niet.

"De grote 'verkrapping' van de Nederlandse arbeidsmarkt vindt tussen nu en 2030 plaats"

De versnelling van deze transitie is nu. Maar we hebben ons werk, organisaties, sectoren en ketens nog stevig verankerd in de structuren, regels, procedures en kaders van de vorige eeuw. Dat technologie deze verandering wel opvangt is wensdenken. De grote vraag is hoe we het werk van mensen kunnen laten stromen. Zo moeiteloos mogelijk als de omstandigheden daar om vragen. Uiteindelijk gaan we richting 2030 veel fundamentele keuzes maken over welk werk & welke sectoren relevanter zijn dan andere.

Bart Götte

Voedsel, natuur, leefomgeving, gezondheid, allemaal groene thema’s waar Groenpact zich mee bezig houdt. Hoe maken we dit nog relevanter?

“Als het over de toekomst van werk gaat, is de technieksector in brede zin heel goed bezig. Ze staan vol in de schijnwerpers, de populariteit neemt toe, en ze maken werk van de transitie. Ik kijk met veel bewondering hoe bijvoorbeeld de installatiebranche zich uit het oude karrespoor heeft weten te ontrukken. Werkmethoden en middelen zijn hypermodern. Ze zijn trots om deel uit te maken van de energietransitie en de toekomst vorm te geven. En ze manifesteren zich met aansprekende projecten en Doekle Terpstra als boegbeeld, positief, eensgezind en zeer zichtbaar. Bovendien zie je ze al heel vroeg in de keten van werk aanwezig: onderwijs. Dat biedt perspectieven. Ook voor Groenpact. De maatschappelijke herwaardering voor ecologie, een groene leefomgeving biedt kansen. Waarom krijgen leerlingen echter nauwelijks biologie en aardrijkskunde op middelbare scholen? Hoeveel kinderen komen in aanraking met natuur in brede zin op de lagere school? En wie is het boegbeeld voor Groen dat met veel energie, enthousiasme en toekomstgerichtheid inspireert om bij te dragen aan een florerende maatschappij? Alle thema’s zijn al zeer relevant. Veel mensen willen ook groen doen. Voor Groenpact is durven kiezen, ambitie en eenduidig koers zetten vanuit een voorwaarts perspectief het begin. Do good and tell it!

Werkenden floreren bij leren. Maar de meeste mensen willen helemaal niet terug naar de schoolbanken.

“Nee, maar dat bedoel ik ook helemaal niet! Er zijn vele contexten waarin je leert. Op de werkvloer, tijdens samenwerken, een gesprek voeren. We moeten ook veel meer gaan experimenteren. In fieldlabs, broedplaatsen, ecosystemen, innovatiehubs, er zijn heel veel verschillende vormen. Samen verkennend leren om verder te komen. Mislukken mag, en vind je iets dat goed werkt, dan samen exploreren en optimaliseren. Dat laatste ontbreekt nu vaak. Wat je veel ziet is dat er wel ruimte is voor experimenten, maar dat geslaagde experimenten nooit de start-up fase ontstijgen. Omdat dit wordt tegengehouden door de bestaande structuren, die nog erg gericht zijn op efficiëntie en standaardisering. Sommige mensen houden liever vast aan wat ze kennen, vernieuwing wordt gezien als bedreiging. "Niet vernieuwen is een veel grotere uitdaging. Ook voor je arbeidsmarktpositie om schaars talent aan te trekken.”

"We moeten veel meer gaan experimenteren"

En ons huidige onderwijssysteem en onderwijsinstellingen, hoe kijk jij daar tegenaan?

“Als de arbeidsmarkt een transitie ondergaat, zou het gek zijn als dat niet het onderwijs raakt. Er is al veel veranderd in het onderwijs met de verschuiving van kennis naar skills en competenties. Zelfontplooiing is mooi, maar samen ontplooiing nog mooier. In het onderwijs zien we echter ook dat het diploma erodeert. Een diploma als startkwalificatie is niet langer noodzakelijk. Met name in het beroepsonderwijs worden studenten door werkgevers al verleid om hun MBO- of HBO opleiding voortijdig te beëindigen en aan het werk te gaan. Dat is voor de studenten ook niet per se verkeerd. Een goede werkplek is een leercontext. En informeel leren is uitermate effectief. Daarnaast zie je dat onderwijs flexibeler wordt. Studenten krijgen meer vrijheid om modules te kiezen. Ook over opleidingen of instituten heen. Een positieve ontwikkeling denk ik. Je eigen aspiraties, interesses en motivatie kan je zo beter invulling geven. En mocht je wat missen? Ach, werken is leren. Sowieso gaan we een leven lang ontwikkelen. In mijn omgeving zie ik daar ook verrassende signalen van. Professionals die jarenlang carrière hebben gemaakt in de zakelijke dienstverlening, KLM, of de overheid en over willen stappen naar ‘betekenisvol werk’ zoals het groene domein. Ik voorzie een hele grote rol voor ‘leven lang ontwikkelen’. Als onderwijsinstellingen relevant willen blijven, moeten ze een aanbod bieden dat past bij de manier van leren van werknemers. Werken en leren gaan steeds meer in elkaar overvloeien. Dat biedt enorme kansen”